نجم الدین کبری
نجم الدین کبری، ابوالجناب احمد
قرن: 6
(مقتول 619-617 ق)
عارف، صوفى، محدث و شاعر. ملقب به كبرى و شیخ ولى تراش. كنیه ى او را ابوالجناب و ابوالخباب نیز ذكر كرده اند. او مؤسس سلسله كبرویه بود. روایات مختلفى در زمینه لقب وى در بین مؤلفان وجود دارد. بعضى معتقدند به سبب زیركى اش، او را طامةالكبرى (بلاى بزرگ) نامیده اند و بنابر قولى دیگر چون در جوانى قدرت فوق العاده‌اى در بحث و احتجاج داشت، به این لقب معروف گشت.
بعضى از پیروانش از باب تكریم، وى را آیةالكبرى خوانده اند كه كم كم با حذف كلمه اول او را كبرى نامیدند. اما از آن جهت به او شیخ ولى تراش مى‌گفتند كه بسیارى از بزرگان مشایخ صوفیه از تربیت یافتگان وى بودند.
نجم الدین در خوارزم در شهر خیوه به دنیا آمد. از جوانى براى كسب علم حدیث به مسافرت در بلاد پرداخت. از جمله در نیشابور از ابوالمعالى فراوى (م 587 ق) در همدان از حافظ ابوالعلاء عطار (م 568 ق) در تبریز از ابومنصور حفده (م 571 ق)، در مكه از ابومحمد طباخ و در اسكندریه از ابوطاهر سلفى (م 576) استماع حدیث كرد.
درباره ى گرایش وى به تصوف و انصرافش از اشتغال به حدیث اختلاف بسیارى در روایات است و ملاقاتش با مشایخ صوفیه هرگز منجر به قطع علاقه ى وى از اشتغال به علم نشد. وى بعد از خروج از خوارزم مدتى در نیشابور، اصفهان و همدان به استماع حدیث نزد مشایخ وقت اشتغال داشت.
در نیشابور با شیخ عطار ملاقات كرد و ظاهراً تبحر او در طب به خاطر توجه عطار به او بوده است. اصول طریقت و تصوف را در تبریز نزد بابا فرج تبریزى و سپس در دزفول نزد شیخ اسماعیل قصرى و شیخ شطاح (روزبهان بقلى شیرازى) و دیگر مشایخ عصر فراگرفت و شیخ روزبهان دختر خود را به وى داد. دكتر زرین كوب در «دنباله ى جستجو در تصوف» آورده كه سید محمدباقر خوانسارى، مؤلف «روضات الجنات»، خط وى را بر پشت نسخه‌اى از «رساله‌ى قشیریه» دیده است كه وى این رساله را در 568 ق در همدان از ابوالفضل محمد ابن یوسف همدانى استماع نموده است.
نجم الدین كبرى در راه عزیمت به عراق و مصر از محضر عمار یاسر بدلیسى (م 582 ق) كسب فیض كرد و مشهور است كه نجم‌الدین از شیخ اسماعیل قصرى و عمار یاسر خرقه پوشید. او به پیشنهاد عمار یاسر براى نشر طریقت و ارشاد طالبان به خوارزم رفت. قبل از عزیمت به خوارزم سفرى به مكه كرد و مدتى در حلب بسر برد.
به آورده ى «دنباله‌ى جستجو در تصوف» نجم الدین در «فوایح» به اقامتش در شونیزیه‌ى بغداد و مسافرتش به كربلا نیز اشاره كرده است. وى حدود 580 ق به خوارزم رفت و بنابر بعضى از روایات بین او و امام فخر رازى (م 606 ق) كه در این زمان در خوارزم بسر مى‌برد، ملاقاتى صورت گرفته است. مریدان وى در خوارزم تنها محدود به صوفیه و زهاد نمى شدند و در رجال دولت نیز معتقدان و دوستانى داشت.
اهل سنت نجم الدین را با وجود علاقه اى كه در آثار و اقوال خویش به آل على علیهم السلام نشان مى دهد و با وجود مسافرت به كربلا، به تشیع منسوب نداشته اند و امثال یافعى، ذهبى و سبكى او را یك شیخ شافعى تلقى كرده اند. از شاگردان مشهور او شیخ مجدالدین بغدادى، شیخ سعدالدین حموى، شیخ رضى الدین لالا (م 642 ق)، شیخ سیف الدین باخرزى (م 659 ق) و دیگران بودند.
برخى بهاءالدین ولد، پدر جلال الدین مولوى و شیخ نجم الدین دایه رازى (م 654 ق) را نیز از شاگردان وى دانسته اند. ناصر بن منصور عرضى و سیف الدین باخرزى از وى حدیث روایت كرده اند. درباره‌ى وفات وى روایات مختلفى وجود دارد، اما آنچه به حقیقت نزدیكتر است، این است كه شیخ نجم الدین در فتنه‌ى مغول همراه با سایر مردم به دفاع از خوارزم پرداخت و توسط مغولان به قتل رسید.
درباره ى مقبره ى شیخ، اختلاف وجود دارد. به آورده ى «دنباله‌ى جستجو در تصوف» ابن بطوطه مدتى بعد از تألیف «تاریخ گزیده» در سفرى كه به خوارزم داشته به وجود قبر او در خارج از خوارزم اشاره كرده است. برخى منابع نام پدر وى را محمد نوشته اند.
از آثارش: «عین الحیات»، تفسیر قرآن در دوازده مجلد؛ «فوایح الجمال و فواتح الجلال» كه این كتاب را به صورت «فواتح الجمال» نیز ذكر كرده اند، «رسالة فى الخلوة»؛ «رسالة الى الهایم الخایف من لومة اللائم»؛ «رسالة السایر الحایر الى الساتر الواحد الماجد» به فارسى؛ «رسالة الاصول العشرة»؛ «آداب المریدین»، به فارسى؛ «سكینة الصالحین» به فارسى. اشعارى نیز بدو منسوب است.
منابع
- انجمن مفاخر فرهنگی، اثرآفرینان، ج6، ص27.